CIECHANOWIEC, ZAMBRÓW, WYSOKIE MAZOWIECKIE i okolice [KZS (łomżyńskie) 1986

Tytuł: CIECHANOWIEC, ZAMBRÓW, WYSOKIE MAZOWIECKIE i okolice, seria wydawnicza - „Katalog zabytków sztuki w Polsce – Seria NOWA (Tom IX. Województwo ŁOMŻYŃSKIE. Zeszyt 2.) – Polska Akademia Nauk – Instytut Sztuki”.

Autor: Zeszyt niniejszy obejmuje miasta: CIECHANOWIEC, WYSOKIE MAZOWIECKIE I ZAMBRÓW oraz gminy: BOGUTY-PIANKI, CIECHANOWIEC, CZYŻEW, KLUKOWO, KOBYLIN-BORZYMY, KOŁAKI, KULESZE KOŚCIELNE, NOWE PIEKUTY, NUR, PERLEJEWO, RUTKI, SOKOŁY, SZEPIETOWO, SZUMOWO, WYSOKIE MAZOWIECKIE, ZAMBRÓW, ZARĘBY KOŚCIELNE I ZAWADY. Inwentaryzację przeprowadziła w latach 1980-82 Maria KAŁAMAJSKA-SAEED. Tekst obejmujący gminy: BOGUTY-PIANK, NUR I ZARĘBY KOŚCIELNE opracowany na podstawie Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (tom X: Województwo warszawskie, zeszyt 11.: Powiat ostrowsko-mazowiecki, opr. I. GALICKA i H. SYGIETYŃSKA, Warszawa 1974). Informacje historyczne przejrzał i uzupełnił Jerzy WIŚNIEWSKI oraz Kazimierz PACUSKI.

Wydawca: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, wydanie I. XXXIII+140 stron tekstu [planiki w tekście] + mapki powiatu oraz 394 zdjęcia obiektów architektonicznych oraz zabytków kultury materialnej, oprawa miękka z obwolutą, format 12x17 cm.

Stan dobry - ogólne podniszczenie i zabrudzenia obwoluty, okładki oraz środka – poza tym stan OK.

„CIECHANOWIEC, ZAMBRÓW, WYSOKIE MAZOWIECKIE i okolice”. Wstęp - Przedstawiany zeszyt KATALOGU obejmuje południową część województwa łomżyńskiego. Na obszar ten składają się tereny czterech dawnych powiatów: zambrowskiego, wysoko-mazowieckiego i zachodni skrawek siemiatyckiego (wszystkie trzy wchodziły w skład woj. białostockiego) oraz wschodnia część ostrowsko-mazowieckiego (z dawnego woj. warszawskiego), włączone do nowoutworzonego województwa łomżyńskiego w r. 1975, w wyniku aktualnie obowiązującego podziału administracyjnego kraju. Z historycznego punktu widzenia jest to twór sztuczny, niweczący utrwaloną przez kilkusetletnią już tradycję strukturę terytorialną tych ziem, bowiem zlikwidowana obecnie granica między powiatami zambrowskim i wysoko-mazowieckim oraz fragment granicy powiatu ostrowskiego z wysoko-mazowieckim (od Siennicy do Bugu) były zachowanymi w niezmienionym od r. 1569 kształcie wycinkami linii granicznej MAZOWSZA i PODLASIA, stanowiącej ongiś granicę państwową POLSKI i LITWY.

Określenie omawianego terenu terminem pogranicze najlepiej oddaje charakter dziejów tych stron. Od wczesnego średniowiecza (w. XI—XIII) były przedmiotem nietrwałych zmian w przynależności państwowej, podległe bądź polskim PIASTOM (a później ich linii mazowieckiej), bądź książętom ruskim, od północy nękane łupieżczymi napadami JAĆWINGÓW, przeciwko którym polscy i ruscy książęta podejmowali wspólne wyprawy.

Osadnictwo mazowieckie, posuwając się na północny i południowy wschód wzdłuż Narwi i Bugu, pozostawiło łańcuch grodów, rozciągnięty od ujścia Nurca do Bugu na południu omawianego terenu (Gródek obok Kuczyna), po Narew na północy (gród koło Tykocina). Nad rzeczką Rokitnicą (dopływ Śliny, uchodzącej do Narwi) wznosi się potężne grodzisko ulokowane między obecnymi wsiami Grodzkie Stare i Wnory Wypychy (zaginiona nazwa grodu brzmiała prawdopodobnie Międzyług). Centralnie w stosunku do wymienionych położony był kasztelański gród w Święcku nad Brokiem, otoczony zwartym kręgiem 44 wsi, które jako uposażenie biskupstwa płockiego wyliczone zostały w najstarszym Inwentarzu jego dóbr, opatrzonym datą 1203 (falsyfikat z drugiej połowy w. XIII), stanowiącym zapewne odzwierciedlenie wcześniejszego stanu posiadania biskupstwa, być może odpowiadającego nawet pierwotnemu nadaniu z czasu fundacji w r. 1075. Zmienna granica między władaniem polskim a ruskim na ziemiach na północ od Bugu utrwaliła się na dłuższy czas wzdłuż dolnego Nurca oraz rzeczek Mieni (dopływ Nurca) i Lizy (dopływ Narwi). Wpływy polskie uprzednio sięgające Wołkowyska. Kobrynia i źródeł Muchawca, cofnęły się na zachód od tej linii bronionej przez wyżej wymienione grody. Linii grodów polskich odpowiadały założone przez książąt ruskich: Drohiczyn, Brańsk i Suraż. Istotne zaburzenie tego układu, ustabilizowanego licznymi węzłami pokrewieństwa między książętami ruskimi i polskimi, przyniosła nasilająca się od drugiej połowy w. XIII ekspansja LITWY. W wyniku niszczących napadów litewskich zarówno obszar ziemi bielskiej i drohickiej, jak i dalej na zachód położone tereny wschodniego MAZOWSZA, uległy w ciągu w. XIV prawie kompletnemu wyludnieniu. Ponowną falę osadniczą umożliwiły dopiero warunki polityczne zaistniałe w ostatniej ćwierci tego stulecia — małżeństwo księcia mazowieckiego JANUSZA I z córką KIEJSTUTA litewskiego DANUTĄ w r. 1376, ale przede wszystkim układ w Krewie, w r. 1385, kładący kres wojnom polsko-litewskim. W r. 1391 WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO oddał ziemię drohicką księciu JANUSZOWI MAZOWIECKIEMU, co spowodowało napływ osadników z MAZOWSZA, którym zawdzięcza m.i. swe powstanie Ciechanowiec, już samą swą nazwą dowodzący genetycznego związku z mazowieckim Ciechanowem. Prawa miejskie otrzymał od w. księcia litewskiego, co wcale nie wyklucza, by ich już wcześniej nie posiadał z nadania księcia mazowieckiego, podobnie jak to miało miejsce w wypadku wójtostwa Tykocina, które PIOTR z Gumowa otrzymał w r. 1424 od księcia JANUSZA MAZOWIECKIEGO, w r. 1426 od W. Księcia WITOLDA. Lata rządów Janusza I, zmarłego w r. 1429, to okres najbujniejszego rozkwitu osadnictwa (osiedlano tu głównie drobne rycerstwo mazowieckie na niewielkich nadaniach) prowadzonego równocześnie na całym tu omawianym obszarze, skoro prawie wszystkie z wymienionych miejscowości zostały założone (względnie ponownie zasiedlone) w obrębie pierwszej ćwierci w. XV. Już wcześniej, bo ok. r. 1416 JANUSZ I utracił na rzecz LITWY ziemie drohicką i suraską, a następnie w r. 1426 także okolice Tykocina. Zabiegi o odzyskanie wschodnich ziem mazowieckich, podejmowane przez książąt mazowieckich przez cały w. XV, nie powiodły się. Tylko przejściowo, na bardzo krótko objął je w r. 1440 książę BOLESŁAW IV. Sztuczną granicą między księstwem mazowieckim a W. Księstwem Litewskim przecięto jednolite geograficznie i osadniczo terytorium wschodniego MAZOWSZA i kolonizowanej puszczy Łętowo, rozciągającej się od ujścia Nurca do Bugu po ujście Śliny do Narwi. Ta, wytyczona wtedy granica, była do r. 1569 granicą państwową z LITWĄ, a następnie — aż do rozbiorów — granicą między województwem mazowieckim a podlaskim. Nazwa PODLASIE pojawia się dopiero od w. XVI, kiedy w r. 1520 z obszaru litewskiego województwa trockiego wydzielone zostało nowe, nazwane podlaskim, bo objęto nim ziemie położone pod granicą LACHÓW; w r. 1569 włączone zostało do KORONY...

- Polecam!